Rynek elektroodpadów w Polsce

W celu ograniczenia szarej strefy w projekcie ustawy wskazano trzy podmioty, które będą mogły zbierać niekompletny, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny oraz jego części. Są to: zakłady przetwarzania, punkty selektywnego zbierania odpadów komunalnych w gminie oraz odbierający odpady komunalne od właścicieli nieruchomości. Według ustawodawcy zminimalizuje to nielegalny, a przede wszystkim niebezpieczny dla środowiska naturalnego oraz ludzi, proceder niewłaściwego demontażu zużytego sprzętu w celu uzyskania korzyści finansowych.


Innymi działaniami eliminującymi szarą strefę bądź poważnie ograniczającymi jej działalność, które powinny znaleźć się w nowelizowanej ustawie według (Rudyk T., Balicki A., Opoka F., 2015) powinny być:

1. audyt zewnętrzny,
2. organizacje odzysku w formie non for profit,
3. wyłączenie pewnych ograniczeń w przeprowadzaniu kontroli,
4. zakaz łączenia funkcji organizacji odzysku, zakładu przetwarzania i recyklera,
5. monitoring przepływu ZSEE,
6. oraz limit możliwości przejmowania przez organizacje odzysku (OO) obowiązków wprowadzających do wysokości wprowadzenia akcjonariuszy danej OO.

Rynek sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce
Produkcja urządzeń elektrycznych i elektronicznych jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki w Polsce. Powodem jest ogromny postęp techniczny i technologiczny. Sprzyja temu również ciągły proces wymiany starego sprzętu na nowy.

Na rys. 1 zamieszczono produkcję (tys. szt.) sprzętu AGD w Polsce w latach 2004 –2013.
Największy wzrost odnotowano w ilości wyprodukowanych pralek, piekarników do zabudowy, zmywarek oraz płyt kuchennych. Natomiast produkcja kuchenek oraz suszarek do ubrań jest mniej więcej na tym samym poziomie. 


Rys. 1. Produkcja sprzętu AGD w Polsce w latach 2004–2013
Źródło: CECED Polska

Udział procentowy w produkcji sprzętu AGD w 2013 r. zamieszczono na rys. 2. Największą ilość wyprodukowanego w Polsce sprzętu stanowią pralki (24%) oraz chłodnictwo wolnostojące: 23%. Najmniej produkuje się zamrażarek, zarówno skrzyniowych (1%), jak i szufladowych (1%) oraz suszarek do bielizny (1%).

Ciągły postęp i tendencja do szybkiej wymiany na sprzęt lepszy, wydajniejszy, cichszy, pobierający mniej energii elektrycznej powoduje, jak pisze Kozłowski (Kozłowski J., 2005), że tempo przyrostu ilości odpadów elektrycznych i elektronicznych jest 3-krotnie wyższe od średniego tempa przyrostu całości odpadów komunalnych.

W Raporcie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska z czerwca 2014 przedstawiono dane dotyczące ilości wprowadzanego sprzętu, zebranego zużytego oraz przetworzonego zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Możemy również dowiedzieć się, jaka masa odpadów pochodzących z ZSEE poddana została procesom odzysku oraz recyklingu, jak również jaka masa zużytego sprzętu została ponownie wykorzystana. Zestawienie przedstawiono w tabeli 2.


Jak można zauważyć z danych zamieszczonych w tabeli 2, w 2013 r. osiągnięto średni poziom zbierania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego na poziomie 35,32%. Zatem w przeliczeniu na jednego mieszkańca zebrano 4,25 kg zużytego sprzętu, wypełniając tym samym obowiązek wynikający z ustawy.

Jak wygląda sytuacja zbierania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w przeliczeniu na mieszkańca w pozostałych państwach europejskich w 2012 r. pokazuje rys. 3.


Rys. 2. Produkcja AGD w Polsce w 2013 r.

Zgodnie z artykułem 5 dyrektywy, państwa członkowskie zobowiązały się do osiągnięcia średniego wskaźnika zbiórki selektywnej zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego na poziomie 4 kg/mieszkańca rocznie. Na podstawie powyższego schematu (rys. 3) należy stwierdzić, że najwięcej elektroodpadów w przeliczeniu na kg/mieszkańca zbieranych jest w państwach takich jak: Norwegia (22,66 kg), Szwecja (18,3 kg), Szwajcaria (16,34 kg) czy też Dania (12,07 kg). Najmniej w Portugalii (3,78 kg), Grecji (3,35 kg), Hiszpanii (2,91 kg) oraz Rumunii zaledwie (0,9 kg).


Rys. 3. Ilość (kg/mieszkańca) ZSEE zbierana w poszczególnych krajach w 2012 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: WeEe Forum Key Figures, 2014.

Etapy procesu zagospodarowania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego
Poszczególne etapy postępowania z ZSEE zamieszczono na rys. 4.


Rys. 4. Etapy postępowania z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym
Źródło: opracowanie własne.

Koszty funkcjonowania
Podstawą finansowania systemu zbierania i przetwarzania ZSEE jest wyodrębniona kwota – KGO (koszt gospodarowania odpadami), będąca częścią ceny każdego produktu elektrycznego i elektronicznego wprowadzanego do obrotu. Opłata ta jest doliczana do ceny sprzętu przez producenta lub importera. Następnie, za pośrednictwem sklepów opłata ta w całości trafia do wprowadzającego, który przeznacza ją na budowę i finansowanie systemu zbiórki zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Najczęściej zadanie to jest zlecane wyspecjalizowanym organizacjom odzysku, które organizują zbieranie, transport, przetwarzanie, odzysk, recykling i unieszkodliwianie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Organizacje odzysku zobowiązane są do składania sprawozdań ze swojej działalności do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Najwyższe koszty przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego ponoszone są w przypadku dwóch grup odpadów, a mianowicie: urządzeń chłodniczych i telewizorów oraz monitorów kineskopowych. Wysoki koszt przetwarzania wynika z kosztów unieszkodliwiania freonów – w przypadku lodówek oraz luminoforów – w przypadku monitorów.

Koszt przetworzenia 1 kg lodówki wynosi 90 groszy. Na koszt ten składają się (Instytut Badań… 2011):

• 40 gr – koszt przetwarzania,
• 30 gr – koszt pozyskania odpadu,
• 20 gr – koszt transportu.

Można więc mieć wątpliwości co do właściwego sposobu przetworzenia tego odpadu przez firmy, które oferują tę usługę znacznie poniżej tej kalkulacji. 

Nieprawidłowości na rynku ZSEE
Z danych zamieszczonych na rys. 5 wynika, że średnia stawka (w PLN) wprowadzenia 1 Mg sprzętu elektronicznego na rynek w Polsce kształtowała się w ciągu ostatnich pięciu lat na podobnym poziomie (ok. 180–190 zł/Mg). Natomiast koszt jednostkowy przetworzenia zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego spadł w tym samym czasie o niemal 70% (z około 1 400 zł/Mg w 2008 r.
do niewiele ponad 430 zł/Mg w 2012 r.).


Rys. 5. Koszty jednostkowe wprowadzania oraz zbiórki i przetwarzania odpadów w latach 2008–2012
Źródło: Tokarski J. Szulc W., 2014

We wszystkich niemal raportach dotyczących rynku ZSEE podaje się kilka przyczyn takiego stanu rzeczy. Do pozytywnych należą:

1. działania edukacyjne związane z koniecznością właściwej zbiórki i przetwarzania elektroodpadów,
2. usprawnienie sytemu zbiórki przez organizacje odzysku,
3. możliwość bezpłatnego oddania starego sprzętu do Punktu Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych, czyli PSZOK.

Do najczęściej wymienianych nieprawidłowości na rynku ZSEE należą (Instytut Badań…: 2011):

1. wydawanie zaświadczeń o przetworzeniu sprzętu, który nigdy nie został zebrany,
2. wydawanie zaświadczeń o przetworzeniu sprzętu innego niż została przetworzony,
3. wydawania zaświadczeń o przetworzeniu sprzętu zgodnie z normami, mimo że nie został w ten sposób przetworzony.

Podsumowanie
Nadrzędnym celem nowelizowanej ustawy jest należyta ochrona środowiska, realizowana poprzez odzysk cennych surowców wtórnych, wysoki poziom zbierania ZSEE oraz skuteczną infrastrukturę kontroli i nadzoru, a nie wyłącznie osiągnięcie odpowiednich poziomów zbiórki elektroodpadów – wynikający z dokumentacji, która niekoniecznie odzwierciedla stan faktyczny. Zatem nasuwa się pytanie, czy uda się wyeliminować szarą strefę? Aby to zrealizować, konieczny jest monitoring przepływu zużytego sprzętu elektronicznego i elektrycznego – niestety, pomimo iż w projektach ustawy był on zakładany, nie znalazł się w samej ustawie.


Praca finansowana w ramach badań statutowych nr 11.11.210.213
na Wydziale Energetyki i Paliw AGH.


Spis literatury:
Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Raport o funkcjonowaniu systemu gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym 2013 r. Warszawa, czerwiec 2014 r.
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową – Najważniejsze wydarzenia na rynku zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE) w okresie ostatnich dwunastu miesięcy. Warszawa, marzec 2010, aktualizacja maj 2011.
Kozłowski J., 2005 – Odzysk metali z odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego. [W:] Wzorek Z., Kulczycka J., Fečko P., Kušnierowá M., (red.): Odzysk odpadów – technologie i możliwości. Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków, 2005 s. 281–290.
Tokarski J. Szulc W., 2014 – Raport rynku ZSEE – aspekty prawne i finansowe. PwC, kwiecień 2014. PricewaterhouseCoopers
Rudyk T., Balicki A., Opoka F., 2015 – Prace legislacyjne nad projektem ustawy o ZSEE. DLA Piper, Wiater sp.k. Komisja Środowiska Senatu Rzeczpospolitej Polskiej. 4 lutego 2015, Warszawa.
WeEe Forum. Key Figures Report 2010–2012. For public use. 28 March 2014.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2005, nr 180, poz. 1495) z późn. zmianami (Dz.U. z 2013 r. poz. 1155, z 2014 r. 1322, 1662).
Rozporządzenie ministra środowiska z 31 grudnia 2010 r.
w sprawie minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu (Dz.U. 2011, nr 3, poz. 5).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/19/UE z 4 lipca 2012 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE).
Strony internetowe:  www.premier.gov.pl; www.cecedpolska.pl

dr inż. Justyna Pyssa
AGH Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie
Wydział Energetyki i Paliw