Rynek elektroodpadów w Europie i na świecie. Przepisy i praktyka

Niewłaściwe postępowanie powoduje, że ZSEE zamiast trafiać do punktów zbierania zużytego sprzętu (np. Gminnych Punktów Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych, tzw. PSZOK-ów), które następnie przekazują go do specjalistycznych zakładów przetwarzania i recyklingu, trafia bądź na śmietniki, bądź do osób, które w niewłaściwy sposób dokonują rozbiórki – uwalniając do środowiska znaczne ilości substancji niebezpiecznych.

Elektroodpady magazynowane są bardzo często na strychach, w piwnicach czy też na działkach.
Na rys. 1 zamieszczono sposób postępowania z ZSEE na podstawie badań przeprowadzonych przez MillwardBrown SMG/KRC w 2011 r.


Wyniki przeprowadzonych badań wskazują jasno, że ponad 50% konsumentów oddaje sprzęt rodzinie, trzyma w domu lub sprzedaje na aukcjach internetowych. Z legalnych punktów zbiórki korzysta zaledwie 15% konsumentów.

Podobnie sytuacja wygląda w całej Unii Europejskiej (rys. 2.). Około 10% zużytego sprzętu elektronicznego wyrzucanych jest do kosza. Blisko 15% trafia na eksport. 35% elektroodpadów przekazywanych jest do miejskich punktów zbiórki lub sklepów. Ponad 40% ZSEE trafia do punktów skupu złomu, organizacji charytatywnych lub serwisów.


Regulacje międzynarodowe dotyczące przemieszczania ZSEE
Jednym z podstawowych aktów prawnych jest Konwencja Bazylejska z 22 marca 1989 roku dotycząca transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów – podpisana przez Polskę 10.01.1991 r. (Dz. U. 1995, nr 19, poz. 88). Najważniejszymi zobowiązaniami wynikającymi z podpisanej Konwencji są:

1. zakaz eksportu odpadów niebezpiecznych do państw rozwijających się,
2. zapewnienie, aby wytwarzanie odpadów niebezpiecznych było ograniczone do minimum,
3. zapewnienie ograniczenia do minimum transgranicznego przemieszczania odpadów niebezpiecznych,
4. prawo do zakazu importu odpadów niebezpiecznych,
5. strony Konwencji nie mogą zezwalać na import lub eksport odpadów z państw lub do państw, które nie podpisały Konwencji,
6. nielegalny ruch odpadów powinien być traktowany jako przestępstwo.  

Aktem prawnym obowiązującym na terenie Unii Europejskiej jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1013/2006 z 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów. Mając na uwadze ochronę środowiska naturalnego, w rozporządzeniu określono zasady przemieszczania odpadów na terenie Unii oraz do państw, które nie należą do OECD. Określono system kontroli i procedury dotyczące przemieszczania odpadów w zależności od ich pochodzenia, przeznaczenia, tras przemieszczania odpadów oraz sposobów postępowania na miejscu przeznaczenia. W celu egzekwowania przepisów, ujednolicenia inspekcji oraz skutecznego zapobiegania nielegalnemu przemieszczaniu odpadów Rozporządzenie (WE) nr 1013/2006 zostało znowelizowane Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 660/2014.

Przepisy unijne dotyczące transgranicznego przemieszczania odpadów znalazły swoje odzwierciedlenie w ustawie z 29 czerwca 2007 r. o przemieszczaniu odpadów (Dz. U. 2007, nr 124, poz. 859) z późn. zmianami. Określono (art. 1.) postępowanie i organy właściwe do wykonywania zadań z zakresu międzynarodowego przemieszczania odpadów wynikających z rozporządzenia (WE) nr 1013/2006… oraz kary pieniężne za naruszenie odpowiednich obowiązków w zakresie transgranicznego przemieszczania odpadów. Ustanowiono Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (art. 3) organem właściwym w sprawach przywozu odpadów na teren kraju, wywozu odpadów poza teren kraju oraz tranzytu odpadów przez teren kraju. Nałożono na GIOŚ obowiązek współpracy z organami Służby Celnej, Straży Granicznej, Inspekcji Transportu Drogowego oraz WIOŚ w celu zapobiegania nielegalnemu przewozowi odpadów. Zgodnie z art. 4 GIOŚ wydaje zezwolenia na przywóz, wywóz oraz transport odpadów. Może również cofnąć takie pozwolenie (art. 8). Ustawa reguluje procedurę zwrotu odpadów (rozdział 6), wskazuje przejścia graniczne oraz urzędy celne, które zajmują się kontrolą zgodności zgłaszanego rodzaju odpadu z faktyczną zawartością ładunku (rozdział 7). Zgodnie z art. 32 WIOŚ nakłada karę pieniężną w wysokości od 50.000 zł do 300.000 zł za nielegalny przywóz lub wywóz odpadów. Na dzień dzisiejszy Ustawa posiada 15 aktów wykonawczych.

Kierunki przemieszczania się „e-odpadów”
Zdecydowanie najwięcej zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego eksportowanych jest do południowo-wschodniej Azji. Najczęściej do Chin (około 70%), Indii, Pakistanu, Malezji, Filipin, Singapuru, Sri Lanki, Tajlandii i Wietnamu. Z państw Afryki Zachodniej eksporterami są: Nigeria, Ghana, Senegal. W Ameryce Południowej miejscami, do których trafia najwięcej ZSEE to: Wenezuela, Brazylia, Chile oraz Argentyna.

Znane kierunki składowania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego zamieszczono na rys. 3.


Największe składowiska zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego znajdują się w:

• Azji południowej: Karaczi (Pakistan), Delhi, Bombaju oraz Chennai (Indie) i w Guiyu, Wenling, Liqiao (Chiny),
• Afryce: Lagos w Nigerii oraz Accra w Ghanie.

Wpływ elektroodpadów na środowisko i człowieka
Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny (ZSEE) zawiera substancje, które kwalifikują go do odpadów niebezpiecznych. Zawiera bowiem związki bromu, rtęci, kadmu, freon, PCB oraz wiele innych. Wpływ pierwiastków oraz związków chemicznych znajdujących się w ZSEE na człowieka zamieszczono na rys. 4.


Niewłaściwy sposób przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego może spowodować niekontrolowaną emisję szkodliwych gazów do atmosfery, ścieki zanieczyszczać wody gruntowe, natomiast składowane odpady mogą wpływać negatywnie zarówno na gleby jak i wody gruntowe. W tabeli 1 zestawiono najczęściej spotkane zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska.

Najczęstsze nieprawidłowości – przykład chłodziarki
Prawidłowo przeprowadzony proces przetwarzania urządzeń chłodniczych powinien przebiegać w dwóch etapach. W tabeli 2 przedstawiono czynności, które należy wykonać, aby we właściwy sposób, nie zagrażający środowisku ani zdrowiu ludzi, przetworzyć zużyty sprzęt chłodniczy.


Najczęstszą nieprawidłowością jest pominięcie w drugim etapie czynności związanych z prawidłowym usunięciem freonów znajdujących się w piance poliuretanowej (PUR) – jest ich ok. 60%, pozostałe 40% freonów znajduje się w agregacie.

Koszty przetwarzania ZSEE
Każdy z etapów logistyki związanej z przetwarzaniem zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego generuje koszty. Najwyższe koszty związane są z przetwarzaniem: czyli segregacją, czyszczeniem, usuwaniem substancji szkodliwych, demontażem, cięciem. Kolejną grupę stanowią koszty związane z transportem oraz magazynowaniem. Jedynie sprzedaż surowców wtórnych przynosi korzyści finansowe.

Zestawienie kosztów w przeliczeniu na 1 Mg przetworzonego ZSEE zamieszczono na rys. 5.


Podsumowanie
Według danych zamieszczonych w opracowaniu Jaco Huisman’a (Huisman 2010) w 2008 r. w Unii Europejskiej wytworzono 9,5 mln Mg elektroodpadów. Szacuje się, że rynek ten wzrasta od 2,5 do 2,7% rocznie i w 2020 r. osiągnie wartość 21,3 mln Mg. Niestety, jak wynika z raportu „Countering WEEE Illegal Trade”, który ukazał się 30 sierpnia 2015 r. ponad 50% wszystkich wytworzonych przez gospodarstwa domowe elektroodpadów trafia w miejsca do tego nie przeznaczone – czyli na śmietniki i do punktów skupu złomu. Aby osiągnąć przewidziane przez ustawodawcę poziomy zbierania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, a co się z tym wiąże – odzysku cennych surowców wtórnych, konieczne jest rozwijanie monitoringu przepływu ZSEE.

Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny jest grupą odpadów, która wymaga szczególnego postępowania w zakresie zbiórki, transportu, a przede wszystkim właściwego przetwarzania. W ZSEE występuje szereg związków i substancji szkodliwych, które w istotny sposób wpływają na zubażanie warstwy ozonowej, zanieczyszczają gleby i wody oraz w istotny sposób wpływają na organizm ludzki. Z drugiej zaś strony, dzięki właściwym procesom odzysku i recyklingu, można wykorzystać znaczne ilości surowców wtórnych.

Praca finansowana w ramach badań statutowych nr 11.11.210.213
na Wydziale Energetyki i Paliw AGH.

Literatura:
Badanie ilości wytwarzanego zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce – postawy i przyzwyczajenia Polaków przy pozbywaniu się starego sprzętu. MillwardBrown SMG/KRC. Warszawa, wrzesień 2011 r.
BIO Intelligence Service 2013 – Equivalent conditions for waste electrical and electronic equipment (WEEE) recycling operations taking place outside the European Union, Final Report prepared for European Commission – DG Environment. 15 October 2013.
Countering WEEE Illegal Trade. Summary Report. Market Analysis. Legal Analysis. Crime Analysis. Recommendations Roadmap. 30 August 2015. ISBN 978-92-808-4560-0
E-waste Volume I: Inventory Assessment Manual. United Nations Environmental Programme 2007.
Huisman J. 2010 – WEEE recast: from 4kg to 65%: the compliance consequences. UNU Expert Opinion on the EU European Parliament Draft Report on the WEEE Directive with updates of the 2007 WEEE Review study and estimated kilograms per head for 2013/ 2016 for all EU27+2 countries. United Nations University. Bonn, 5 march 2010.
Konecki W. 2012 – Zużyty Sprzęt Elektryczny i Elektroniczny – kształt prawny i funkcjonowanie systemu w Polsce. Związek Pracodawców AGH. CECED Polska, 12 kwietnia 2012 r.. 
Konwencja bazylejska o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych, sporządzona w Bazylei 22 marca 1989 r. (Dz. U. 1995, nr 19, poz. 88).
Lundgren K. 2012 – The global impact of e-waste: addressing the challenge. International Labour Office, Programme on Safety and Health at Work and the Environment (SafeWork), Sectoral Activities Department (SECTOR). ISBN 978-92-2-126898-7. Geneva.
Pyssa J. 2015 – Logistics of waste electrical and electronic equipment. Regulations, technology and practice. Logistyka 4/2015 (przyjęte do druku)
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1013/2006 z 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 660/2014 z 15 maja 2014 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1013/2006 w sprawie przemieszczania odpadów.
Ustawa z 29 czerwca 2007 r. o przemieszczaniu odpadów (Dz.U. 2007, nr 124, poz. 859) znowelizowana (Dz.U. 2013, poz. 21).
Utkucan E., Lobach M., Larson W. 2010 – Sustainable E-waste Management: Using of FSSD in a Case study at NUR. Thesis submitted for completion of Master of Strategic Leadership towards Sustainability, Blekinge Institute of Technology, Karlskrona, Sweden.
Vital Waste Graphics 3 – 2012. The Secretariat of Basel Convention. ISBN: 978-2-940490-02-8.
2008 Review of Directive 2002/96 on Waste Electrical and Electronical Equipment (WEEE) Final Report. Study No. 07010401/2006/442493/ETU/G4. 5 August 2007.

dr inż. Justyna Pyssa
AGH Akademia Górniczo-Hutnicza
im. St. Staszica w Krakowie
Wydział Energetyki i Paliw