Klasyfikacja odpadów według Polaka i według przepisów Unii Europejskiej

Decyzja Komisji Europejskiej 2000/532/WE z 3 maja 2000 r. (znowelizowana decyzjami Komisji 2001/118/WE, 2001/119/WE i 2001/573/WE), ustanawiająca listę odpadów (List of Waste) to akt prawny, który nie był wydany w języku polskim w momencie jego powstania, gdyż w tym czasie Polska nie była jeszcze członkiem Wspólnoty Europejskiej. Dokument ten wydany został w postaci decyzji Komisji, gdyż od początku przewidywano, że będzie okresowo zmieniany, a także, że jest to specyficzny fragment legislacji odpadowej, który winien być uchwalany przez specjalistów. Transpozycja do prawa krajów członkowskich odbywa się na takiej samej zasadzie jak transpozycja dyrektyw. Ten akt prawny zawiera tytułową Listę Odpadów (List of Waste) – katalog odpadów w postaci tabeli kompletującej rozpoznane rodzaje odpadów powstające w poszczególnych branżach przemysłu z przypisanymi do nich sześciocyfrowymi kodami rozpoznawczymi. Niektóre odpady zostały arbitralnie uznane za niebezpieczne i otrzymały wyróżnik w postaci gwiazdki w prawym górnym indeksie kodu. Niektóre rodzaje odpadów ustawodawca zakodował w postaci par zwierciadlanych (bez gwiazdki i z gwiazdką). Oznacza to, że w zależności od procesu technologicznego i stosowanych komponentów powstające odpady mogą mieć własności niebezpieczne lub ich nie posiadać. Wytwarzający odpady, na bazie swojej oceny odpadu, identyfikuje swój odpad z jednym z dostępnych kodów.

Tabela wraz z zasadami utożsamiania swoich odpadów z zamkniętym zestawem dostępnych kodów odpadów zawarta jest w aneksie do decyzji Komisji. Należy tu zwrócić uwagę na użycie słowa identify, które zgodnie ze słownikiem tłumaczy się jako: zidentyfikować, utożsamiać, rozpoznać.

W art. 2 decyzji Komisji zawarte są informacje, kiedy odpad należy uznać za posiadający właściwości niebezpieczne H.

Oto ten artykuł w tłumaczeniu na język polski:

Uważa się, że odpady niebezpieczne wykazują jedną lub więcej właściwości wymienionych w aneksie III Dyrektywy 91/689/EEC oraz, w odniesieniu do H3 –H8, H10 i H11 ww. aneksu, jedną lub więcej cech podanych poniżej:

• temperatura zapłonu ≤ 55oC;
• jedna lub więcej substancji klasyfikowanych2 jako bardzo toksyczne o sumarycznym stężeniu ≥ 0,1%;
• jedna lub więcej substancji klasyfikowanych jako toksyczne o sumarycznym stężeniu ≥3%;
• jedna lub więcej substancji klasyfikowanych jako szkodliwe o sumarycznym stężeniu ≥25%;
• jedna lub więcej substancji żrących, klasyfikowanych jako R35, o sumarycznym stężeniu ≥1%;
• jedna lub więcej substancji żrących, klasyfikowanych jako R34, o sumarycznym stężeniu ≥5%;
• jedna lub więcej substancji drażniących, klasyfikowanych jako R41, o sumarycznym stężeniu ≥10%;
• jedną lub więcej substancji drażniących, klasyfikowanych jako R36, R37, R38, o sumarycznym stężeniu ≥20%;
• jedna substancja rozpoznana jako rakotwórcza kategorii 1 lub 2 o stężeniu ≥ 0,1%;
• jedna substancja rozpoznana jako rakotwórcza kategorii 3 o stężeniu ≥ 1%;
• jedna substancja działająca szkodliwie na rozrodczość kategorii 1 lub 2, klasyfikowana jako R60, R61, o stężeniu ≥0,5%;
• jedna substancja działająca szkodliwie na rozrodczość kategorii 3, klasyfikowana jako R62, R63, o stężeniu ≥5%;
• jedna substancja mutagenna kategorii 1 lub 2, klasyfikowana jako R46, o stężeniu 0,1%;
• jedna substancja mutagenna kategorii 3, klasyfikowana jako R40, o stężeniu 1%.

(2) – klasyfikacja, jak i numery R odnoszą się do dyrektywy 67/548/EEC w sprawie klasyfikacji niebezpiecznych substancji chemicznych (Dz.U. UE L 196.16.8.1967) z późniejszymi zmianami. Stężenia graniczne odnoszą się do tych zapisanych w Dyrektywie 88/379/EEC (z późniejszymi zmianami), a dotyczącej klasyfikacji, oznakowania i pakowania preparatów niebezpiecznych.

Zapisy art. 2 decyzji Komisji dają możliwość uznania odpadu za inny niż niebezpieczny, jeżeli nie są przekroczone stężenia graniczne określonych składników (substancji niebezpiecznych) zawartych w odpadzie, bez żadnych dodatkowych badań. Co więcej, odwołują się do legislacji związanej z powszechnie stosowaną klasyfikacją substancji i preparatów chemicznych (w Polsce – Ustawa o substancjach i preparatach chemicznych z 11 stycznia 2001 r. i rozporządzenia wykonawcze, aktualnie już archiwalna).

Na bazie tego artykułu w wielu państwach Wspólnoty powstały poradniki klasyfikacji odpadów, np. brytyjski Hazardous Waste – Interpretation of the definition and classification of hazardous waste.

Katalog odpadów (Dz.U. 2001.112.1206)
Rozporządzenie ministra środowiska w sprawie katalogu odpadów z 2001 r. w swojej treści nie odwołuje się do decyzji Komisji, o której mowa wyżej, chociaż przenosi do prawa polskiego wszystkie proponowane tam pozycje rodzajów odpadu i kodów odpadów. Katalog odpadów wraz z listą odpadów niebezpiecznych znajduje się w załączniku do rozporządzenia. W art. 4 rozporządzenia przedstawiona została procedura klasyfikacji (słowo identify przetłumaczono jako „klasyfikować”) odpadów. Jest ona tożsama z zapisami punktu 3 wstępu do aneksu decyzji Komisji, poprzedzającego identyczną tabelę. W rozporządzeniu nie wspomniano ani słowem o zasadach przypisywania właściwości niebezpiecznych odpadom, które zapisane są w art. 2 decyzji Komisji. W ten sposób wytwarzającego odpady pozbawiono możliwości przypisywania im właściwości niebezpiecznych na podstawie składu chemicznego odpadu (analogia do klasyfikacji mieszanin chemicznych). Co więcej, za klasyfikację (na skutek błędu tłumaczenia) urzędowo uznana została czynność nadawania odpadom kodu z katalogu odpadów. Mało osób w Polsce to zauważyło. Złożyło się na to kilka powodów.

Pełna treść decyzji Komisji nie była powszechnie dostępna, a tylko przez porównanie można było zauważyć ten brak i ewentualnie ocenić jego skutki. Wszyscy się śpieszyli, bo wprowadzenie tych przepisów było warunkiem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Wytwarzający odpady musieli ponadto, w trybie pilnym, przekodować swoje odpady, bo mieliśmy już wtedy inny obowiązujący katalog odpadów. W ten sposób, tak jak w innych krajach WE kodowaliśmy odpady, lecz zapytani o właściwości niebezpieczne H odpadów zapisanych z gwiazdką, często nie potrafiliśmy dać żadnej odpowiedzi. Tej klasyfikacji się wtedy nie robiło, bo pozornie nie było takiej potrzeby. W praktyce się to sprawdzało, gdyż najbardziej typowym sposobem zagospodarowania odpadu było skierowanie go na składowisko. Procedury składowania były uproszczone. Pierwsze rozporządzenie w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu powstało dopiero we wrześniu 2005 roku. Dopiero wtedy powstała obligacja pisania podstawowej charakterystyki odpadu, w której należało podawać konkretne właściwości niebezpieczne odpadu, który był kodowany z gwiazdką.

Kiedy odpady nie są niebezpieczne (Dz.U.2004.128.1347)
Brakujące zapisy art. 2 decyzji Komisji zostały wprowadzone do prawa polskiego kolejnym rozporządzeniem po prawie trzech latach funkcjonowania systemu odpadowego bez możliwości klasyfikacji odpadów na bazie ich składu chemicznego. Było to rozporządzenie ministra środowiska z 13 maja 2004 r. w sprawie warunków, w których uznaje się, że odpady nie są niebezpieczne. W załączniku 3 zamieszczono tabelkę granicznych stężeń składników niebezpiecznych, poniżej których bez dodatkowych badań można uznać, że odpad nie ma wnoszonej przez ten składnik właściwości niebezpiecznej H.

Jak widać, nie zostało to zapisane w sposób prosty. Jest to wynik operacji logicznej na ówczesnej definicji odpadów niebezpiecznych, która brzmiała:

Odpady niebezpieczne są to odpady:

1. należące do kategorii lub rodzajów odpadów określonych na liście A załącznika nr 2 do ustawy oraz posiadające co najmniej jedną z właściwości wymienionych w załączniku nr 4 do ustawy lub
2. należące do kategorii lub rodzajów odpadów określonych na liście B załącznika nr 2 do ustawy i zawierające którykolwiek ze składników wymienionych w załączniku nr 3 do ustawy oraz posiadające co najmniej jedną z właściwości wymienionych w załączniku nr 4 do ustawy.

Rozporządzenie, jak zapisano w art. 3, było przede wszystkim kierowane do laboratoriów akredytowanych, które jako jedyne były uprawnione do wykonywania bezpośrednich badań opisanych w załączniku 2, pozwalających przypisać odpadowi właściwości niebezpieczne H. Rozporządzenie rzeczywiście było wykorzystywane przede wszystkim do klasyfikacji odpadów w celu uznania ich za inne niż niebezpieczne w opracowaniach wykonywanych przez placówki akredytowane, które za swoje badania pobierały bardzo wysokie opłaty. Wytwórców odpadu trudno było przekonać, że na podstawie własnej wiedzy o składzie odpadu mogą sami dokonać oceny wg tabeli z załącznika 3 i wybrać kod odpadu innego niż niebezpieczny z dostępnej w Katalogu pary zwierciadlanej. Tego samego zdania, do niedawna, byli liczni urzędnicy, którzy wydawali pozwolenia na wytwarzanie odpadów.

Nowy projekt rozporządzenia w sprawie katalogu odpadów
Projekt nowego rozporządzenia w sprawie katalogu odpadów z 5 lutego 2014 r. powiela stare błędy. Pomimo, że już wyraźnie daje odnośnik do swojego unijnego pierwowzoru, czyli decyzji Komisji 2000/532/WE z 3 maja 2000 r., znowu w treści rozporządzenia nie ma stężeń granicznych składników niebezpiecznych, zawartych w art. 2 aktu unijnego. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że procedura przydzielania kodu odpadu z feralnym tłumaczeniem, identify = klasyfikacja zniknęła. Uważni czytelnicy znajdą ją jednak, w niezmienionej treści, zapisaną małym drukiem pod całą wielostronicową listą kodów odpadów. Jest to pozycja 2 w objaśnieniach do tabelki. Czyli wszystko pozostaje po staremu. Zapisy artykułu 2 decyzji Komisji, które znacząco mogą ułatwić klasyfikację odpadów, bez potrzeby uciekania się do drogich usług w akredytowanych laboratoriach, zostaną prawdopodobnie znowu zacytowane w kolejnym Rrzporządzeniu i to w takiej konfiguracji, że wytwórca odpadów będzie się obawiał z nich skorzystać na własna rękę.


Przygotowywane zmiany w zakresie klasyfikacji odpadów niebezpiecznych i katalogu odpadów
Jak zapisano w decyzji Komisji, przewiduje się okresowe zmiany katalogu odpadów. Opracowanie przeglądu zostało zlecone niemieckim firmom Ökopol i Argus. Już w 2008 roku powstał pierwszy dokument (http://ec.europa.eu/environment/waste/pdf/low_review_oekopol.pdf). Ponieważ Katalog odpadów zawiera zarówno kody odpadów innych niż niebezpieczne, jak i odpadów niebezpiecznych, jest ściśle związany z klasyfikacją odpadów niebezpiecznych.

Właściwości niebezpieczne odpadów H są przypisywane odpadom w dwojaki sposób:

•  jako konsekwencja przeprowadzonych pomiarów – dotyczy to fizykochemicznych własności niebezpiecznych, np. temperatura zapłonu;
• jako wynik klasyfikacji na bazie składu odpadu – dotyczy to właściwości niebezpiecznych związanych z zagrożeniami dla życia i zdrowia ludzi, np. toksyczność czy właściwości rakotwórcze.

Te drugie to właśnie korzystanie z zapisów omawianego art. 2 decyzji Komisji. Trudno bowiem sobie wyobrazić, że wytwórca odpadu zleci, a laboratorium akredytowane przeprowadzi, badania toksykologiczne na zwierzętach. Z kart charakterystyki substancji/mieszaniny niebezpiecznej odczytujemy przypisane im zwroty ryzyka R i możemy określić, jakie potencjalne właściwości niebezpieczne H może to dawać dla odpadu, jeżeli przekroczone zostaną określone stężenia.

W międzyczasie Unia Europejska przyjęła ogólnoświatowy system klasyfikowania chemikaliów GHS. Jest to zawarte w rozporządzeniu unijnym 1272/2008 – zwanym także rozporządzeniem CLP. Zawarte tam zmiany w sposobie klasyfikowania chemikaliów trzeba wprowadzić do przepisów związanych z klasyfikacją odpadów niebezpiecznych. Burzliwa dyskusja w tym zakresie prowadzona jest już od kilku lat i aktualnie jest na etapie finalnych konsultacji (http://ec.europa.eu/environment/waste/framework/pdf/Technical_proposal.pdf). Decyzja musi zapaść wkrótce, bo od 1 czerwca 2015 roku wychodzą z użycia zwroty ryzyka R i nie będzie można korzystać z zapisów art. 2.

Wnioski końcowe
Można się poważnie zastanawiać, czy mamy powody do zmartwienia, „klasyfikując” odpady poprzez przypisanie im kodu z katalogu odpadów.

Cała Unia klasyfikuje odpad poprzez przypisanie lub nie przypisanie mu właściwości niebezpiecznych H i następnie utożsamia go z odpowiednim kodem z katalogu odpadów. Wiedza o właściwościach niebezpiecznych odpadów jest kluczowa dla planowania i uzgadniania procesów recyklingu, które mogą być na odpadzie przeprowadzone. W tym kierunku ma iść cała gospodarka odpadami w przyszłości.

Dlatego też dobrze byłoby, by także w Polsce wytwórcy odpadów od samego początku działali ze świadomością właściwości niebezpiecznych odpadów, jakie wynikają ze składników niebezpiecznych tych odpadów. Technolodzy w zakładzie zwykle ją mają. Wiedza ta znika po zakodowaniu odpadu, a szkoda.

Monika Malicka
Malex Zakład Utylizacji Odpadów